Bartosz Witoszka

Biało-czerwona szachownica to od 106 lat symbol polskich lotników, który stosowany jest nie tylko na samolotach i śmigłowcach, ale również na flagach lotnisk wojskowych czy fladze dowódcy sił powietrznych. Mimo że sam znak wydaje się prosty i każdy rozpozna go bez pudła, niewiele osób wie, że przechodził on dwukrotną modyfikację. Obecny wygląd szachownicy to efekt kompromisu pomiędzy polskim a habsburskim porządkiem.

Foto: Wojciech Olkusnik/Narodowe Archiwum Cyfrowe / East News/ Wikipedia/Domena Publiczna

Skąd wzięła się biało-czerwona szachownica? Nie zawsze tak wyglądała

Spis treści

1. Skąd wzięła się biało-czerwona szachownica na samolotach?
2. Pierwsza modyfikacja
3. Czerwona-biała czy biało-czerwona — która wersja jest prawidłowa?
4. Polskie F-35 bez biało-czerwonej szachownicy? Wojsko szykuje zmiany

Skąd wzięła się biało-czerwona szachownica na samolotach?

W trakcie I wojny światowej, gdy Polska znajdowała się pod zaborami, w armiach Rosji, Niemiec i Austro-Węgier znajdowało się wielu Polaków, mimo że nie walczyli oni za swój kraj. Wśród nich był pilot porucznik Stefan Stec, który od stycznia 1916 r. do 1918 r. służył w austriackich siła powietrznych. To właśnie wtedy po raz pierwszy na samolocie — mimo że nie był polski — pojawiła się szachownica z charakterystycznymi barwami. Był to osobisty symbol Stefana Steca — w trakcie I wojny światowej jednym ze zwyczajów pilotów było znakowanie używanych przez siebie samolotów, a Polak uznał, że to szachownica nawiązująca do biało-czerwonej flagi będzie najlepszym wyborem.

Foto: Narodowe Archiwum Cyfrowe / Wikipedia/Domena publiczna

Stefan Stec

Od połowy 1918 r. Stec był częścią Polskiej Organizacji Wojskowej we Lwowie, czyli tajnego stowarzyszenia zrzeszającego żołnierzy z zaboru rosyjskiego i austriackiego. Gdy 15 listopada pilot przyleciał do Warszawy z meldunkiem z oblężonego Lwowa (trwała wówczas wojna o Galicję Wschodnią pomiędzy Polską a Ukrainą), ówczesny dowódca polskiego lotnictwa Hipolit Łossowski zobaczył szachownicę na maszynie Steca i uznał, że jest to idealny symbol przynależności państwowej, który łatwo będzie można zaadaptować.

Foto: Mszept / Wikipedia/cc-by-sa-4.0

Rozkaz Szefa Sztabu Generalnego gen. Stanisława Szeptyckiego z 1 grudnia 1918 r.

1 grudnia 1918 r. dowództwo polskiej armii wydało rozkaz nakazujący oznakowanie wszystkich samolotów szachownicą Steca, a 6 grudnia w wydano rozporządzenie zapisane w Dzienniku Rozporządzeń Ministra Spraw Wojskowych:

Samoloty Wojsk Polskich będą w przyszłości zaopatrzone w miejscach dotychczas obowiązujących znakiem kwadratowym szerokości 60 cm, dzielącym się na cztery równe pola. Lewe górne i prawe dolne pole będzie barwy karmazynowej, lewe dolne i prawe górne pole barwy białej.

Pierwsza modyfikacja

W 1921 r. zdecydowano się wprowadzić modyfikację — chodzi o charakterystyczne ramki w kolorach odmiennych od koloru pól szachownicy. W instrukcjach nie ustalono jednak szerokości obwódki w stosunku do wymiarów szachownicy i zmieniło się to dopiero rozporządzenie prezydenta z 1 marca 1930 r.:

Szachownica lotnicza jest to kwadrat podzielony na cztery równe pola, z których lewe górne i prawe dolne są barwy czerwonej z białą obwódką, lewe dolne i prawe górne barwy białej z obwódką czerwoną. Stosunek obwódek do pola wynosi 1:5.

Foto: Polish MiG-19 / Wikipedia/Domena publiczna

Polska szachownica w latach 1921–1993

W takiej formie szachownica polskich lotników przetrwała przez ponad 70 lat, ale później nastąpiła znacząca zmiana wynikająca z zasad heraldyki, czyli nauki zajmującej się badaniem zasad tworzenia herbów.

Czerwona-biała czy biało-czerwona — która wersja jest prawidłowa?

Jeśli mieliście okazję zobaczyć na żywo lub na zdjęcia polskie samoloty F-16, zwróciliście uwagę, że na nich szachownica lotników jest biało-czerwona (pierwszy górny kwadrat od lewej jest biały), a nie czerwona-biała, jak symbol używany przez Steca. Skąd taka zmiana? W 1993 r. na mocy ustawy O znakach Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej postanowiono o odwróceniu o kolejności pól, dlatego lewe górne i prawe dolne kwadraty mają kolor biały, tak jak widać na poniższym zdjęciu:

Foto: MON

Biało-czerwona szachownica na polskim samolocie bojowym

Genezę tej zmiany wytłumaczył na antenie Polskiego Radia Sławomir Górzyński, prezes Polskiego Towarzystwa Heraldycznego. Zauważa on, że zgodnie z zasadami heraldyki powinno stosować się tzw. metodę oznaczania barw flagi. Reguła ta głosi, że:

Flagi tworzone są poprzez odpowiedni podział (tzw. cięcie płata) oraz położenie na nich barw wywiedzionych z herbu — godła oraz tarczy. Pole ważniejsze na fladze — górne lub przy drzewcu — przyjmuje barwę godła herbowego. Natomiast część dolna płata lub zewnętrzna (tzw. swobodna) przyjmuje barwę pola tarczy.

Szachownica lotników nie jest co prawda flagą w tradycyjnym znaczeniu tego słowa, ale można ją za taką uznać. Dlatego przy jej tworzeniu zgodnie z zasadami heraldyki konieczne było odwrócenie kolorów, by całość odpowiadała polskiemu godłu. To, jak wiadomo, składa się z dwóch elementów — białego orła i czerwonego tła. By stosować się do metody oznaczania barw flagi, za ważniejszą rzecz w naszym herbie należy uznać kolor biały, dlatego to on powinien występować "pierwszy" w szachownicy.

Foto: Piotr Przyluski / Shutterstock

Godło Polski

Czy zatem zmiana nie powinna nastąpić w 1918 r.? Sytuacja była bardziej skomplikowana, ponieważ Tomasz Gworek w opracowaniu "Pierwsze samoloty myśliwskie lotnictwa polskiego" zauważa, że czerwono-biała szachownica stosowana była podczas I wojny światowej nie tylko przez Stefana Steca, ale również Austriaka urodzonego w Krakowie Franka Linke-Crawforda i Polaka Mariana Gaweła.

— W okresie kształtowania się państwa polskiego, odznaczając owe symbole heraldyczne tylko przy pomocy barwy fragmentów zaznaczonych na — w tym przypadku — na szachownicy, część osób odpowiedzialnych za wprowadzenie tej symboliki zaraz po I wojnie światowej, wywodziła się z monarchii habsburskiej, gdzie ten system jest odwrotny. W związku z tym było dwóch oficerów, którzy spierali się o to, która wersja jest poprawna, gdzie de facto obie był tak samo dobre, ale stosowane w innych krajach — dodaje Sławomir Górzyński.

Polskie F-35 bez biało-czerwonej szachownicy? Wojsko szykuje zmiany

Na kilka dni przed Dniem Flagi Wiesław Kukuła, szef Sztabu Generalnego Wojska Polskiego, poinformował, że polskie samoloty wielozadaniowe F-35 nie będą miały tradycyjnej biało-czerwonej szachownicy. Zamiast tego wojsko woli postawić na oznaczenie w skali szarości "określonej technologią krycia":

To świadoma decyzja — otrzymaliśmy nawet informację, jak dalece wpłynie to na prawdopodobieństwo wykrycia. Najważniejszy jest "warfighting" i bezpieczeństwo naszych pilotów. […] Zmieniamy przepisy w tym zakresie.

Dzięki temu nasze F-35 zachowają "niewidzialność" radarową, a generał dodał, że ta zmiana może przenieść się także na inne samoloty w polskiej armii:

Zmiana regulacji dla F-35 otwiera drogę do podobnych zmian na innych platformach. W przypadku F-35 to konieczność również technologiczna. W przypadku innych platform to potrzeba bardziej taktyczna. Rekomendacje do ewentualnych zmian są w rękach gen. Nowaka i jego ludzi (Ireneusz Nowak od 2023 r. jest inspektorem sił powietrznych w Sztabie Generalnym Wojska Polskiego — dop. red.).

Źródło:

Bartosz Witoszka Redaktor Komputer Świat

Tematy: Siły Powietrzne, flaga, Polska, Lotnictwo, lotnictwo wojskowe